Adnan Menderes’in Tayvan Ziyareti

Menderes’in Formoza Ziyareti (28 Nisan-1 Mayıs 1958)

Başbakan Adnan Menderes, yapılan davetler üzerine 1958 yılı ilkbaharında Uzakdoğu’ya bir seyahat gerçekleştirmişti. Bu kapsamda, Menderes ve Türk Heyeti 21-25 Nisan 1958’de Japonya’yı, 25-28 Nisan’da Kore’yi ve 28 Nisan-1 Mayıs tarihleri arasında da Formoza’yı resmen ziyaret edecekti. Ayrıca, Hindistan Başbakanı Nehru’nun davetini kabul eden Menderes, dönüşte, 1 Mayıs Perşembe günü Kalküta havaalanında olacak, özel bir uçakla oradan Delhi’ye giderek görüşmelerde bulunacaktı.

19 Nisan günlü Dünya gazetesinde, Başbakanla Uzakdoğu’ya gidecek heyette yer alacakların isimleri -Fatin Rüştü Zorlu, Sıtkı Yırcalı, Muammer Çavuşoğlu, Arif Demirer, Nuri Özsan, Celal Ramazanoğlu, Haluk Şaman, Halil İmre, Nizamettin Ali Sav, General Tahsin Yazıcı, Mithat Perin, Burhan Belge, Burhanettin Onat, Osman Kapani, Hamdi Sancar, Melih Esenbel, Orgeneral Rüştü Erdelhun, Prof. Ekrem Şerif Egeli, Mümtaz Faik Fenik, Muzaffer Ersü, İlhan Savut, Ziya Tepedelen, Şefik Fenmen, Tevfik Ertürk, Sermet Pasin ve Yüksel Menderes- yer almakta ve resmi programa dâhil olmayan 11 kişinin daha heyete katılacağı haber verilmekteydi.

20 Nisan 1958’de Adnan Menderes, Dışişleri Bakanı Fatin Rüştü Zorlu, Basın-Yayın ve Turizm Bakanı Sıtkı Yırcalı ve beraberindeki milletvekilleri, heyet üyeleri ve basın mensupları olduğu halde Türk havayollarına ait dört motorlu bir Türk uçağı ile Uzakdoğu’ya Ankara’dan hareket etti. Türk Heyeti’nin, 21 Nisan Pazartesi sabahı (mahalli Türkiye saatiyle) 9’da Tokyo’ya varmaları beklenmekteydi.

Başbakan Menderes, 22 Nisan’da Japon İmparatoru tarafından kabul edildi. Ayrıca Menderes ve Zorlu ile Japon Başbakanı Nobusuke Kishi ve Dışişleri Bakanı Aichiro Fujiyama arasında görüşmeler gerçekleştirildi. İmparator ve imparatoriçenin davetlisi olarak sarayda öğle yemeği yendi. Öğleden sonra Menderes’e Tokyo fahri hemşehriliği ve Nihon Üniversitesi fahri doktorluğu tevcih olundu. Diğer taraftan Kore’de Menderes’i karşılama hazırlıkları vardı. Kore Cumhurbaşkanı Singman Ri talimatıyla, Kore’yi ziyaret edecek olan Menderes’i karşılama merasimi için hazırlık yapılmaktaydı. 27 Nisan tarihli Vatan’da, “A. Menderes Yarın Formoza’ya Gidiyor” başlıklı habere göre, Başbakan Menderes’in Kore görüşmelerinin neticesi olarak, “Hür Asya Cephesi” kurulacağı söyleniyordu.

Öte yandan, Menderes ve beraberindeki heyet, 28 Nisan Pazartesi sabahı yerel saatle 11.00’da Seul havaalanından hareket etmiş ve 16.30’da Taypey’e ulaşmıştı. Ziyaret öncesinde Milliyetçi Çin Dışişleri Bakanlığı yayınladığı tebliğde, Türk Heyeti’nin 28 Nisan-1 Mayıs tarihleri arasında Formoza’da misafir edileceğini, bu çerçevede de geniş bir program hazırlandığını bildirmekteydi. Bu programa göre Menderes, Milliyetçi Çin Devlet Başkanı Çan Kay-Şek tarafından kabul edilecek, şerefine düzenlenecek bir askeri tatbikatta hazır bulunacak ayrıca kuzey Formoza’daki bazı sanayi tesislerini ziyaret edecekti. Türkiye’deki Milliyetçi Çin Büyükelçisi de, Menderes’in ziyaretini organize etmek konusunda hükümetine yardım etmek üzere Taypey’e gelmişti. Havaalanında Menderes’in ziyaretine dair bir beyanatta bulunan Başbakan O. K. Yui,

“Başvekil Menderes’in yapacağı ziyaret, iki memleket arasında esasen öteden beri mevcut olan dostluğu bir kat daha arttırmakla kalmayacak, fakat aynı zamanda komünistlere karşı müşterek mücadelelerinde Ortadoğu ile Uzakdoğu arasındaki işbirliğinin temelini atacaktır.”

diyerek ziyaretin kendileri için anlamını ortaya koyuyor; bu ziyaretin “Türkiye’nin Milliyetçi Çin’i daha iyi anlamasına yol açacağından emin bulunduğunu” ifade ediyordu. Milliyetçi Çin basını da ziyaretin önemine vurgu yapan ve duyulan memnuniyeti dile getiren başlıklarla Menderes’in Taypey’e gelişini duyuruyordu. Menderes’in biyografisine ve büyük boy fotoğraflarına yer veriyorlardı. Gazeteler, Türkiye Başbakanı’nın şahsında “Komünizmin en büyük hasımlarından birini selamlamakta” olduklarını ilan ediyorlardı. Taypey gazetesi, Central Daily News, “Türkiye ve Milliyetçi Çin’in aynı yolda müşterek düşmana karşı mücadele etmekte” olduğunu vurgulamakta; China Post, “Dünyanın bir başka köşesinde kendi gibi komünizme karşı mücadeleye azmetmiş bir milletin bulunduğunu görmek bağımsız Çin için kuvvet ve cesaret verici” ifadeleriyle benzerliğin altını çizmekte; Şinşeng Daily News ise “Adnan Menderes’i dünyanın en büyük komünist aleyhtarı liderlerinden biri” olarak tanımlamaktaydı.

28 Nisan’da Menderes ve Türk Heyeti’ni Taypey’e getiren uçak Türk ve Çin bayrakları ile donatılmış, Songshan havaalanına 16.30’da indiği zaman 19 pare top atılmış, parlak bir karşılama töreni yapılmıştı. Menderes uçaktan inişinde, Çin Başbakanı Yuan Yu Hongjun, Dışişleri Bakanı Ye Gongchao, Genelkurmay Başkanı Wang Shuming,Bakanlar, Meclis Başkanı, bütün devlet erkânı, elçiler ve basın mensupları tarafından karşılanmıştı. Türk ve Çin Başbakanları radyo mikrofonları karşısında hararetli demeçler verdiler. Çin Başkan Vekili Yui, Menderes ve Türk Heyeti’nin karşılanması esnasında bir konuşma yapmış Türkiye’nin “komünizme karşı bir kale” olduğunu ve Çin’i Türkiye’nin doğal bir müttefiki olarak görmekten dolayı mutluluk duyduğunu belirtmişti. Başbakan Adnan Menderes de Çin milletine hitaben yaptığı mukabil konuşmasında, iki ülke arasındaki “çok eski dostluk bağlarının mevcut olduğu”nu belirterek, “Çin milleti”nin arasında bulunmaktan duyduğu memnuniyeti dile getirmişti. Havaalanında samimi bir sohbetten sonra şehre hareket edilmişti. Menderes’in geçtiği yollar halkla, üniversite ve okul talebeleri ile “hıncahınç dolu” idi. Menderes, Çin Başbakanı, Başkan Yardımcısı ve Başkan Çan Kay-Şek’i ziyaret edecekti. Akşam, Çin Başbakanı, Menderes şerefine büyük bir resmi ziyafet verecekti.

Akşam, Çin Başbakanı Yui’nin şerefine verdiği resmi yemekten sonra Menderes teşekkür etmiş ve bir konuşma yapmıştı. Konuşmasında “komünist emperyalizm” vurgusu yaparak, tehdit karşısında işbirliğini ön plana çıkaran sözler söylemişti:

“Bütün hayatını milletin hürriyet, refah ve saadeti için çetin mücadeleler içinde geçirmiş bulunan sayın Çan-Kay-Şek’in rehberliği altında Çin Cumhuriyetinin bütün hür dünyanın nef’ine olarak bu müsbet gaye uğrunda kıymetli hizmetlerde bulunabileceği şüphesizdir.

Türkiye, Çin Cumhuriyeti ile her sahada teşriki mesaisini daha da takviye etmek suretiyle aynı sulhperver gayeye elindeki imkanlar nisbetinde hizmet etmekten fariğ olmayacaktır.”

Menderes, 29 Nisan Salı sabahı meçhul asker abidesini ziyaret etmişti. Çin silahlı kuvvetlerinden komutanların hazır bulunduğu abidenin girişinde, 19 pare top atışı yapılarak bir tören gerçekleştirilmişti. Menderes de kırmızı çiçeklerden oluşan zemin üzerine beyaz çiçeklerden resmedilen ayyıldızlı bir çelengi abideye bırakmıştı. Menderes daha sonra şehrin kuzeyindeki Huku tatbikat sahasına hareket etmiş, generallerin hazır bulunduğu bir törenle karşılanmış ve burada kendi şerefine düzenlenen askeri manevraları izlemişti. Menderes öğle vakti Çan Kay-Şek’in yemek davetine katılmış, resmi programda yer almayan yemek samimi bir havada geçmişti.

Salı günü öğleden sonra, davet üzerine Çin Meclisi’ne giden Menderes kürsüye çıkarak Çin milletvekillerine hitaben bir konuşma yapmıştı. Menderes konuşmasında, Uzakdoğu memleketlerinin kendi aralarındaki birliği kuvvetlendirmek suretiyle “dünya barışına müessir olma” yolunda herşeyin yapılması lüzumuna işaret etmişti. Başbakan bunun kendileri için olduğu kadar “hür âleme” mensup ülkelerin güvenlik ve milli menfaatlerinin savunulması bakımından da şart olduğunu söylemişti. Milliyetçi Çin milletvekilleri Menderes’in konuşmasını sık sık alkışlarla kesmişlerdi. Başbakan bundan sonra özellikle Uzak ve Ortadoğu’da bazı milletlerin komünist emperyalizminin her türlü milliyetçilik hislerini kundakladığına, bunları sonuna kadar istismar ederek bu memleketlerde istikrar ve gerçek hürriyetin kurulmasını önlediklerine işaret etmiş, bu tür çalışmaları uluslararası anlayışı da baltaladığını söyledikten sonra,

“Unutulmamalıdır ki milletlerarası komünizm hürriyet ve bağımsızlık maskesi arkasında tehlikeli surette gelişmekte ve yayılmaktadır. Bu kılığa bürünen komünist tehdidi hayatın her safha ve kademesine sinmekte, bir ağ gibi her tarafı sarmaktadır” demişti.

Menderes’in Çin Meclisi’nde -ilk defa yabancı bir devlet adamının- konuşması o güne değin Çin diplomatik ilişkilerinde yaşanmamış bir gelişme olarak, iki ülke arasındaki yakınlığa atfedilen önemi göstermesi bakımından sıra dışı bir örnek olarak değerlendirilebilirdi. Çin Meclis Başkanı Çang Tao Fan da Menderes’i öven ve komünizme karşı dayanışmayı

vurgulayan mukabil bir konuşma yapmıştı. Menderes öğleden sonra, Çin Dışişleri Bakanlığı’nda verilen kokteylde bulunmuş, oradan Türk Büyükelçiliği’nde verilen ziyafete gitmişti. Ertesi gün, 30 Nisan Çarşamba öğleden önce de Türk Heyeti, Tayvan’da gerçekleştirilen zirai reform ve toprak dağıtımı konusuna dair incelemelerde bulunmuş ve daha sonra başkan yardımcısının öğle yemeği davetine katılmıştı.

Menderes akşam Çin Cumhurbaşkanı Ça-Kay-Şek’in başkanlık dairesinde verdiği büyük resmi yemeğe katılmıştı. Taypey basını başkanlık dairesinde yabancı bir devlet adamının şerefine böyle bir yemeğin ilk defa verildiği ve önceki temaslarda olduğu gibi akşamki yemekte de görüşmelerin çok samimi bir havada gerçekleştiğini yazmıştı. Menderes şerefine düzenlenen kabul resminde Cumhurbaşkanı Yardımcısı Chen Çheng, Çin Meclis Başkanı Yo- Yujen ve Meclis Grup Başkanı General Ho-Ying Chin, Türk-Çin dostane ilişkilerin geçmişinden ve iki ülkeyi biraraya getiren komünizm tehdidinden bahsederek ülkeler arası işbirliğinin geliştirilmesine vurgu yapmışlardı. Dostluk ve anlayış havası içinde geçen görüşmelerin sonunda her iki ülke; siyasi, stratejik ve ideolojik açıdan Türkiye ile Çin’in, Orta- Doğu ve Asya’da, uluslarası barış ve güvenliği sağlama noktasında hayati öneme sahip oldukları konusunda görüş birliğine vararak işbirliğini her alanda geliştirmeye yönelik bir tutum içerisinde olunması kararını almışlar ve 1 Mayıs 1958 günü iki ülkenin başbakanları, O.K. Yui ve Adnan Menderes Taypey’de müşterek bir tebliğ yayınlamışlardı. Bu suretle, Menderes ve beraberindekilerin Milliyetçi Çin ziyareti sona erecek ve gece yarısından sonra uçakla Yeni Delhi’ye hareket edeceklerdi. Böylece Menderes’in seyahati -basın ve belge yoğunluğuna da yansıdığı şekliyle- verimli geçmiş ve iki ülke arasındaki dostluk bağlarını güçlendiren bir vesile olmuştu.

Ayrıca bu ziyaretin bir meyvesi olarak Başvekil Menderesin talebi ve Çan-Kay Şek’in talimatıyla Chengchi Üniversitesi bünyesinde Doğu dilleri ve Edebiyatı bölümüne bağlı olarak Türkçe bölümü kurulmuştur.Türkçe Bölümünde ilk görev alan profesör En-lin Liu olmuştur. Daha sonra Ming-tao MA ikinci öğretim üyesi olarak görev almıştır.Türkçe bölümü 2000 yılında Türk Dili ve Kültürü Bölümü olarak yeniden yapılandırılmıştır.

Metin Kaynağı: Serdar SARISIR,Neşe ÖZDEN History Studies Dergisi

Çince versiyonu

Kaynak: Taiwan e-Learning and Digital Archives Program

ingilizce versiyonu

Kaynak: Kültür ve Turizm Bakanlığı Film Arşivi